Het laatste onafhankelijke TV-station van Rusland gesloten
No.21 Tomsk / 19.07.2015
IN DE REDACTIERUIMTE van het Russische regionale tv-station TV2 is het stil. De bureaus zijn onbemand. Her en der liggen vergeten papieren en aantekeningen. De computers staan uit en de studio waar de nieuwsuitzendingen werden opgenomen is al maanden niet meer in gebruik. In een hoek staat een grote glazen vitrinekast, gevuld met goudkleurige trofeeën. 23 stuks. Het zijn regionale en landelijke prijzen die de journalisten van TV2 wonnen met hun vaak gewaagde en onthullende reportages.
Victoria Muchnik leidt me rond door de redactieburelen. Ze is een jeugdig en sportief ogende vrouw van in de veertig met kort blond haar en een stralende glimlach. De redactie bevindt zich niet in Moskou, maar in een acht etages tellend flatgebouw in Tomsk, een middelgrote stad, ver weg in Siberië en vooral bekend om de karakteristieke houten architectuur. Toch is het op deze plek dat in 1991 het eerste onafhankelijke tv-station van Rusland werd opgericht. Victoria werkte er sinds de eerste dag, in verschillende functies. Nu is ze werkloos. Net als het grootste deel van de journalisten die hier werkten. Door de kritische journalistiek had het station al geruime tijd problemen met de overheid. TV2 heeft het gevecht lang kunnen rekken, maar sinds 1 januari 2015 is het hun onmogelijk gemaakt nog langer op televisie uit te zenden en bestaan ze alleen nog op internet.
In de gang vertellen de foto’s aan de muur de geschiedenis van het tv-station. Het is een soort eregalerij. Een foto van oud-president Michail Gorbatsjov als gast in de uitzending. Een foto van Victoria tijdens haar stage bij de internationale nieuwsdienst Reuters in Londen. Een andere foto toont Michail Chodorkovski, de bij Poetin in ongenade gevallen oligarch. ‘In de jaren negentig kocht Chodorkovski TV2. Hij steunde ons. Toen hij in de problemen kwam, hebben we het station van hem teruggekocht’, vertelt Victoria.
TV2 zond dagelijks een paar uur uit op de regionale zender in de regio van Tomsk. Een deel van de zendtijd wijdden ze aan kunst en cultuur. Maar ze berichtten ook over politiek. Vooral de onderwerpen die de staatsmedia niet behandelden, durfde TV2 wel aan te pakken. Zo stuurden zij in 1996 als eerste Russische nieuwsredactie een cameraploeg naar de oorlog in Tsjetsjenië, maakten ze reportages over de keerzijde van de Olympische Spelen in Sotsji en stelden ze lokale problemen aan de kaak.
‘We hadden als journalisten duidelijke afspraken: wij laten alles zien, we tonen de gebeurtenissen zonder filter’
Victor Muchnik, de echtgenoot van Victoria, is de hoofdredacteur van TV2. Een tengere man met een zachtaardig gezicht. ‘We hadden als journalisten onderling duidelijke afspraken: wij laten alles zien, we interviewen iedereen, we tonen de gebeurtenissen zonder filter’, vertelt hij. ‘Wij konden ons deze positie veroorloven omdat we financieel onafhankelijk waren. Het gebouw is van ons en de advertentiegelden leverden genoeg op om ons financieel te kunnen redden.’
TWEE JAAR GELEDEN veranderde deze situatie. Dit gebeurde gelijktijdig met de wisseling van de regionale macht. Sommige regio’s verkregen na de val van de Sovjet-Unie enige mate van onafhankelijkheid. Sinds enkele jaren wordt dit proces teruggedraaid en door heel Rusland moeten lokale machthebbers plaatsmaken voor aan het Kremlin loyale politici. Zo ook in Tomsk.
Volgens Victor Muchnik begonnen toen de problemen: ‘Onder de oude gouverneur, Viktor Kress, werden we gedoogd. Natuurlijk hadden we wel eens een aanvaring, maar in principe konden we vrij ons werk doen. Toen de nieuwe gouverneur Sergei Zhvachkin in 2013 door toenmalig president Medvedev werd aangesteld, merkten we al snel dat Zhvachkin niet blij met ons was. Het eerste teken was dat de advertentiegelden terugliepen. Aan de staat gelieerde bedrijven die bij ons adverteerden, zoals Rosneft, trokken zich opeens terug, zonder opgaaf van reden. Voor ons was het duidelijk dat dit politiek gemotiveerd was.’
Ook de gebeurtenissen in Oekraïne zijn van grote invloed geweest op de mate van persvrijheid in Rusland. Het is een van de verboden onderwerpen om over te berichten. Toen in Kiev de demonstraties op het Maidanplein begonnen, besloot Aleksej Bagajev, een van de journalisten van TV2, toch af te reizen naar Kiev. Bagajev is bijna vijftig, werkt al bijna twintig jaar voor het station en is een lokale bekendheid in Tomsk. Hij maakte expeditiereizen naar alle uithoeken van Rusland om reportages te maken over lokale onderwerpen. Zijn reisrubriek was een van de best bekeken programma’s van TV2. In zijn kantoortje hangt een grote kaart van Rusland, vol met gekleurde vlaggetjes op de plekken waar hij is geweest.
Op een oude computer laat hij de reportage zien die hij maakte in Kiev. ‘Natuurlijk was het Kremlin bang dat hier ook zoiets zou gebeuren. In alle staatsmedia werden de demonstranten in Kiev daarom afgeschilderd als fascisten. Wij wilden juist de andere kant laten zien. Mensen op het Maidanplein interviewen. De sfeer proeven. Wat is daar gaande? In het begin was het lastig. Veel demonstranten stonden argwanend tegenover Russische journalisten. Maar uiteindelijk lukte het.’
In de reportage vertellen demonstranten dat ze vechten tegen de corruptie van de macht en zijn beelden te zien van mensen die eten en drinken uitdelen op het plein. Niks schokkends. Toch was deze reportage volgens Aleksej de aanleiding dat TV2 serieus in de problemen raakte.
Hoofdredacteur Victor Muchnik beschrijft de gebeurtenissen in de aanloop naar de uiteindelijke sluiting van het tv-station als volgt: ‘Om te kunnen uitzenden zijn er twee licenties nodig. Eén voor het recht om uit te zenden, de andere voor het gebruik van de kabel. Beide instanties zijn in handen van de overheid. In april 2014 kregen we bericht dat de kabel kapot was, waardoor we niet konden uitzenden. We dienden een verzoek in tot reparatie, maar dat werd steeds maar niet ingewilligd. We waren hierdoor uit de lucht. Ondertussen drong de instantie die de licenties tot uitzenden verstrekt, Roskomnadzor, er op aan dat we per direct moesten gaan uitzenden. Anders zouden ze onze licentie intrekken. Het was een absurde situatie. De ene overheidsinstantie maakte het ons onmogelijk uit te zenden, de andere instantie dreigde de licentie in te trekken als we niet per direct weer in de lucht zouden gaan.’
TV2 kon de sluiting van het station in eerste instantie voorkomen. ‘We hebben ontzettend veel stampij gemaakt. We hebben gedemonstreerd en een grote mediacampagne opgezet. Alles om het maar onder de aandacht te krijgen. Het werkte. Eind juni, na drie maanden, kregen we bericht dat de kabel was gerepareerd. We konden weer aan het werk’, vertelt Victor Muchnik.
MAAR NIET VOOR LANG. In november 2014 kreeg TV2 bericht dat de licentie voor het gebruik van de kabel met ingang van 1 januari 2015 werd ingetrokken. Zomaar. ‘De beslissing was zonder opgaaf van reden. De enige verklaring die ze gaven was dat ze aanstoot hadden genomen aan de stampij die we hadden gemaakt. Daarom wilden ze niet meer samenwerken. Kort daarop, op 8 februari 2015, trok ook Roskomnadzor de licentie in om uit te zenden. Uitzenden op tv is sindsdien onmogelijk’, vertelt Victor Muchnik.
‘Ook onafhankelijke kranten hebben het moeilijk. Bijna alle media worden tegenwoordig gereguleerd door de staat'
Hij vervolgt: ‘We wilden een rechtszaak beginnen. Het is immers misbruik van een monopoliepositie en dat is ook in Rusland strafbaar. We hebben alle documenten gereed en we staan duidelijk in ons recht. Maar de rechtbank weigert tot op heden de zaak op te nemen. We krijgen niet eens de kans om ons te verdedigen. Nu kunnen we geen kant op. Het is één grote schijnvertoning.’
Muchnik is ervan overtuigd dat er op hoog niveau is besloten dat TV2 uit de lucht moet en betwijfelt of de kabel überhaupt kapot is geweest. ‘De aanval op ons gebeurt zo gestructureerd. Alleen een machtig orgaan als de fsb, de Russische veiligheidsdienst, kan dat bewerkstelligen. Een klein onafhankelijk tv-station in Siberië staat daar tegenover geheel machteloos.’
Muchnik legt uit dat een aanval nooit direct gebeurt. Het gaat altijd via een omweg en nooit openlijk. Zo heeft TV2 nooit officieel een reactie of verklaring gekregen van de gouverneur of van het Kremlin. Ook niet na herhaaldelijk aandringen. ‘Het gebeurt zodanig dat de wet niet openlijk wordt overtreden’, aldus Muchnik. ‘Het gaat via het terugtrekken van adverteerders, via een kabel die opeens kapot is.’
Ook ontving Muchnik waarschuwingen via kennissen van wie hij weet dat ze contacten hebben bij de overheid. ‘Zij vertelden bijvoorbeeld gehoord te hebben dat de gouverneur niet zo blij is met mijn werkwijze. Of dat niet alleen TV2, maar ook mijn gezin gevaar zou lopen en dat ik maar beter kon stoppen. Bij dit soort opmerkingen weet je nooit of het een welgemeend advies is van “vrienden” of dat iemand opdracht heeft de boodschap aan mij door te geven.’
De medewerkers en sympathisanten van TV2 zijn meermalen de straat op gegaan om te demonstreren. Ze hebben twintigduizend handtekeningen verzameld en naar Poetin gestuurd. Ze kregen geen reactie. Bij de grootste demonstratie waren vijfduizend man aanwezig. Tijdens de laatste actie stonden op verschillende plekken in de stad sympathisanten. Ieder met een bord in de hand met de tekst J za TV2(ik ben voor TV2). Victoria laat de foto’s zien uit februari, toen het 25 graden vroor en het sneeuwde. Oude vrouwtjes, jonge mensen, journalisten, zelfs een politieagent – allemaal steunen ze TV2.
Het heeft niks geholpen. Integendeel. Victoria kreeg net als de andere demonstranten een boete van twintigduizend roebel (350 euro) wegens het organiseren van een illegale samenscholing.
TV2 IS NIET HET ENIGE televisiestation met een dergelijk lot. Ook de in Moskou gevestigde onafhankelijke tv-zender Dozhd heeft sinds 1 januari 2014 geen licentie meer. Per 1 april dit jaar heeft Roskomnadzor de licentie ingetrokken van een onafhankelijk tv-station van Krim Tartaren. Volgens Victor Muchnik is er geen enkel onafhankelijk televisiestation meer over in Rusland: ‘Vooral tv-stations hebben het moeilijk. Ze zijn nu allemaal door de staat gecontroleerd. Onafhankelijke kranten zijn her en der nog te vinden, zoals Novaya Gazetta . Maar ook voor hen wordt het steeds moeilijker. Bijna alle media worden tegenwoordig gereguleerd door de staat.’
TV2 is, net als Dozhd, alleen nog online te vinden en van de 150 mensen die er werkten zijn er 130 ontslagen. Zonder tv-uitzendingen beschikt de zender niet meer over advertentiegelden en is het budget minimaal. Ze zijn druk bezig de website op orde te maken. Hiervoor verzamelen ze geld via crowdfunding. Maar op internet is het bereik aanzienlijk minder groot. Daar komt bij dat ook internet geen vrijhaven is voor het vrije woord. De afgelopen jaren zijn verschillende nieuwssites geblokkeerd en is het, afgezien van de financiële problemen, nog maar de vraag of de website van TV2 in de toekomst online kan blijven.
‘Opdat de macht maar snel mag wisselen en er betere tijden aanbreken.’ Iedereen heft het glas
Victor en Victoria Muchnik worden nu beschouwd als het hart van de regionale oppositie. Dit was nooit hun bedoeling. ‘We hebben altijd beoogd een goede relatie te onderhouden met de overheid. Wij zijn niet tegen het gezag. We zijn tot oppositie gemaakt. Toen Poetin in 2000 president werd steunden we hem. We dachten dat het een goede kandidaat was. Langzaam werd echter duidelijk dat we ons vergist hadden. De eerste tekenen werden voor ons zichtbaar in 2003, toen Vladimir Gusinksy, de oprichter van het kritische tv-station ntv, werd gearresteerd en aangeklaagd wegens fraude’, zegt Victoria. ‘Maar we dachten ook dat Gusinsky niet helemaal kon worden vrijgepleit en inderdaad misbruik had gemaakt van de tv-gelden van nvt. We wisten nog niet dat wat er met Gusinksy gebeurde ons ook zou kunnen overkomen.’
Voor Anna, de 23-jarige dochter van Victor en Victoria, is het reden om uit Rusland te vertrekken. Ze woont sinds een half jaar in Barcelona en probeert daar een leven op te bouwen. Nu is ze even terug in Tomsk om haar laatste examens aan de universiteit af te ronden. Een vrolijk meisje met een gezicht vol sproeten van de Spaanse zon. ‘Hoe kan ik in Rusland vertrouwen hebben in de toekomst als ik zie wat er met mijn ouders is gebeurd’, zegt ze. ‘Stel dat ik hier een bedrijfje opzet of als journalist ga werken, dan is er altijd de dreiging dat de overheid alles weer van me afneemt. Daarom heb ik besloten te vertrekken, ook al is dit mijn moederland en zal ik altijd heimwee blijven houden.’
OP 15 MEI VIEREN de overgebleven medewerkers de 24ste verjaardag van het televisiestation. Het flink uitgedunde gezelschap verzamelt zich in een café ergens in een schaars verlichte kelder in Tomsk. Op een lange tafel staan schalen salade en flessen Spaanse wijn. Op een klein podium spelen twee jongens gitaar. Er wordt fanatiek meegezongen met de Russische pophits. Af en toe brengt iemand een toost uit. ‘Op de collega’s die er niet meer bij zijn.’ ‘Op het vrije woord.’ ‘Opdat de macht maar snel mag wisselen en er betere tijden aanbreken.’ Iedereen heft het glas. Het is de eerste verjaardag sinds de licentie is ingetrokken en er hangt een beladen sfeer.
Melani Batsjina is een van de journalisten in het gezelschap. Naast TV2 werkt ze voor Radio Liberty, een door Amerika gefinancierd station in Rusland. Eerder werkte ze voor de bbc. Genoeg reden om haar aan te merken als Amerikaanse spion. Haar foto staat levensgroot op de voorpagina van een lokale krant, samen met de foto van hoofdredacteur Victor Muchnik en van Michail Chodorkovksi. In grote letters de tekst Amerikanskiji Lizy , wat iets betekent als ‘hulpjes van Amerika’, maar dan in grove bewoording.
‘Het is erg beangstigend’, vertelt Batsjina. ‘Mensen geloven deze onzin.’ Ook op internet worden foto’s van haar geplaatst met haatdragende en opruiende teksten. Het ergst vindt ze het nog voor haar moeder. Zij wordt erop aangesproken dat haar dochter een spion zou zijn. ‘Voor haar is het nog beangstigender. Ze is tachtig en herinnert zich de repressie onder Stalin. Haar vader is als Koelak in de jaren dertig naar Siberië gedeporteerd. De terminologie was in die tijd niet veel anders. Ook toen ging het om spionnen en vijanden van het volk. Nu wordt haar dochter op dezelfde manier zwartgemaakt. Alsof de geschiedenis zich herhaalt.’
Rusland kent veel voorbeelden van journalisten die zijn bedreigd, gevangen gezet of zelfs vermoord. Op de vraag of ze denkt dat ze zelf gevaar loopt vindt Batsjina het moeilijk antwoorden: ‘Tot nu toe is in Tomsk iets dergelijks nog niet voorgevallen. Maar de situatie verslechtert hier zo snel dat het erg onzeker is wat ons in de toekomst te wachten staat. Niemand weet het. Maar ik vrees het ergste.’ Voor nu is ze vooral bezig om haar werk voort te zetten: ‘Het belangrijkste is dat we blijven berichten over de werkelijke situatie in Rusland. Als wij dat niet meer doen, wie dan wel?’
‘Politiek is een no-go. Dit kan alleen als het lovende stukken zijn over de gouverneur of over Poetin’
Aan de lange stamtafel in het café zit nog een journaliste. Zij werkte vroeger voor TV2, maar heeft nu een baan gevonden bij een lokale krant. Naast een vast salaris levert dat haar ook de nodige gewetenswroeging op. Als ik beloof haar naam en de naam van haar krant niet te noemen wil ze wel vertellen hoe haar werk er nu uitziet: ‘Onze krant wordt gefinancierd door de gouverneur. Wij weten precies waar we wel en niet over mogen schrijven. Politiek is een no-go. Dit kan alleen als het lovende stukken zijn over de gouverneur of over Poetin. Ook mogen we niet schrijven over lokale problemen in bijvoorbeeld de gezondheidszorg of infrastructuur. Het moet lijken alsof de gouverneur alles onder controle heeft. Ook corruptie is een verboden onderwerp. Dit kan alleen als het iemand betreft die als lastig of ongewenst wordt aangemerkt. In dat geval krijgen we juist de opdracht een vernietigend stuk te schrijven.’
Ze vindt het moeilijk om voor deze krant te schrijven, maar ze moet ook gewoon haar huur betalen. Haar oplossing is om onderwerpen te zoeken waarover ze wel vrij mag schrijven. Volgens Victor Muchnik proberen veel journalisten het zo op te lossen. Maar het aantal onderwerpen waar vrij over kan worden geschreven wordt steeds beperkter. ‘De onafhankelijke journalistiek bestaat in feite niet meer. Veel journalisten werken nu als communicatiemedewerker voor bedrijven of zijn werkloos.’
ZOALS ANDREJ FILIMONOV. Hij werkte bij TV2 als documentairemaker en won hiermee zelfs een landelijke mediaprijs, maar heeft nu zijn baan verloren. Hij draagt een versleten spijkerbroek en een T-shirt met Engelse opdruk. In zijn huis is het een gezellige drukte. Zijn vrouw Natasha is zangeres. Ze reisde heel Europa door om concerten te geven, maar heeft door de crisis momenteel ook geen werk. Ze hebben drie kinderen in de tienerleeftijd. Als ze praten, komt de oudste zoon binnen. Een verlegen jongen die zich verschuilt achter zijn halflange haar. Natasha vertelt dat hij uren per dag piano speelt. Hij speelt nu al op het hoogste niveau.
Natasha zit op de bank. Ze haakt een trui. De achterste muur is bedekt met boekenplanken. Andrej is behalve documentairemaker ook schrijver. Hij hoopt met zijn nieuwe boek genoeg geld te kunnen verdienen. Als dat niet lukt, weet hij het ook niet. Werk vinden als journalist is onmogelijk als hij vast wil houden aan zijn principes. Maar er moet iets gebeuren. Ze hebben op dit moment geen inkomen.
’s Avonds gaan Natasha en Andrej op bezoek bij een vriendin, Julia. Zij werkte als nieuwslezeres bij TV2 en is nu ook werkloos. ‘We hebben zeven jaar een kantoor gedeeld. Pas na de sluiting van het tv-station kwamen we erachter dat we allebei van kaarten houden’, vertelt Andrej. ‘Nu komen we een paar keer per week samen om te bridgen. We drinken wat en we praten wat. Zonder werk hebben we daar nu alle tijd voor. Met dank aan Poetin.’
Ze zitten in de ruime keuken. Er is thee en er staat een fles whisky op tafel en een schaal zelfgemaakte jam om op te lepelen bij de thee. De kaarten worden gedeeld, het spel begint. Er wordt fanatiek gespeeld en twee uur later is het nog bezig. ‘Zie ons nou zitten’, zegt Andrej op sarcastische toon. ‘Elke avond kaarten. Zo ziet ons leven er nu uit. Alsof we in een absurdistisch theaterstuk zijn beland.’
Wil je TV-2 helpen? Dat kan hier: tv2.tomsk.ru/help-us
